La lengua materna
Por Ricardo Sánchez García @DDHHSamuelRuiz
Traducción de: Genaro Hernández Sánchez CorreoElec: nahuatlajtoli@live.com.mx
Temachtiani Isidro Rodríguez de la Cruz uala tlen Aueuetl tlen Hidalgo tlalli, mochantijtok ipan San Luis Potosí altepetl onasik ipan 1999 xiuitl, ualajki momachtiko uan mosenkauak ipan ueyikaltlamachtiloyan tlen itoka Normal, mosenkajki temachtiani. Tlauel paki pampa kamati nauatlajtoli, kiijtoua achtopa tlajtoli tlen kikakik, pampa iueyitatauaj kejnopa kikamauiyayaj: “nochi nochaneuaj tijsalouaj ni tlajtoli, san nojkia kemaj tiyauiyayaj Uexotla altepetl monekiyaya timokamouisej ika Kaxtiltekatlajtoli, yeka nojkia tisalouaj kaxtiltekatlajtoli”.
Kemaj Isidro asiko ipan San Luis Altepetl momelajki ika miyak maseualmej tlen ualauij tlen maseualtlalli, tlen nojkia kinekiyayaj mosenkauasej ken temachtijkatsitsi. Pampa yajuantij kipiyayaj tlachialis monechikojkej uan uan pejkej tlatsotsonaj, monechikojkej uan kiaiuiltiyayaj kuetlaxololoktli, sekinoj mosiuajtijkejya so monamijtijkejya uan kipiyaj inkoneuaj. Ni tlajtolli kinsentiliyaya, nojkia kinsentiliyaya innemilis, in tlalnan uan intlachilalis , kinekiyayaj mosenkauasej ika inmachtilis.
Paki temachtiani pampa kiijlamiki kemaj momachtiyaya, “niyolpaki pampa nikamati náhuatl, axkema nechpijnajtiyaj kema nikamati náhuatl. Pampa nikixmati ni tlajatoli, nouampoyouaj temachtianij nechijliaj manijpoua xochitlajtoli, manikuika, kemantika nikinijlia tokajtlajtemolislti inkonemej uan na nijchiua ika miak pakilis”.
Chiro kiijliaj ika nekilistli iyolikniuaj, kinextiliya ikoneuaj inanyoltlajtol, yajuantin kimatij tlapoaloni, tlapalmej uan itokajyotl tlen nakayotl, maskej achi kentsi ouij , “pampa nauatlajtoli kipia tlajtoli tlen achi kentsi ouij so amo ueli motlajtolkuepas”, “Makuepone totlajtol pampa ya ni tonemilis, ya techmaka nextilistli ipan totlal uan na nimexikoeuani , san nojkia nikuextekatl”
Temachtiani Isidro Rodriguez kiijlamiki Tavo Lara, ya eua tlen Platon Sanchez tlen Veracruz Tlali, pampa kuikatok ika nauatlajtoli ipan iljuitl tlen itoka Viña del Mar ipan 2017 xiuitl: “nochipa kinextiya kuapankoj uan kichiua tlatsotsontli tlen kitekiuiyaj ipan uejkaitaloni so kuikani, kichiua tlatsotsontli tlen kuaxtekapan tlalli uan ipan Youtube onkaj tlakanechikolistli tlen itoka Nineki tlen kuikaj ika nauatlajtoli uan nechpaktia nijkakis pampa kichiua manikijlamiki noneljuayo”.
Dr.Hugo Cotonieto Santeliz, tlayakanketl tlen Fomento a la Investigación tlen INAH, kijtoua onkaj tepinajtiyalistli uan uejkajkia ni tlamamantli, ya ni kichiuak nochi maseualmej amo makitekiuikaj in nanyoltlajtol.
Ipan Chinanko tlatilanketl Alaquines, San Luis Potosi Tlalli, techyolkuesoua pampa ni chinakotlatilanketl miyakej maseualmej axkisalouaj tlajtoli Xi´úi, pampa yajuantij mokamouiyak ika kaxtiltekatlakamej, San ipan Chinanko Santa Maria Acapulco noja yoltok tlajtoli, pampa kitlajtolkuepaj tlajtoli ika tlajtoli Pame”. Namaj ipan Kaltlamachtiloyan Normal tlen Chinakotlatilanketl Rayon mosekauaj temachtianinij tlen kisalouaj ome tlajtoli, nopa kena kualli pampa miyak xiuitl okichpilmej uan siuapilmej amo kinkauayayaj makamatikaj uan mamomachtikaj ika innayoltlajtol san ika seyok tlajtoli, kiijtoua ni tlayakanketl.
Ika nitonali tlen kiiljuichiuaj tonanyoltlajtol ipan 21 ten mestli febrero, nochipa se xiuitl kichiua matijkuamachilikaj pampa nelia kipiya miak ipatikayotl inin uan sekinoj tlajtoli. Kemaj se tajtoli poliui, ika yanopa miki miyak nemilistli, miyak ijlamikilistli , miyak tlamantli kijtoua ONU.
Ipan totlalli onkaj tlajtoli tlen Tenek, nauatl, Pame, ñañu uan sekinok, amo tikilkauaj nochi tlakanechikolistli tlen tlajtouaj ika maseualtlajtoli tlen nikan istokej pampa nikan mochantlijtokej, sekij tlanamakaj, sekin momachtiyaj so nikan tekitij.
Sekinokej nikan amo uejkauaj , sekinoken nikan mokajkejya , san amo kinitaj yon kinpaueluiyaj .
Tekiuajkemej kipiyaj miyaj tekitl tlen kiyoliltisej nitlajtoli, achi ouij san kema melauak yanopa tech yekana , tijmanauisej tlajlamikilis uan tetlapanitalistli tlen tonemilis, toixnextilis
